The Role of Family in the Transformation and Formation of Identity in Children
Subject Areas : “Education and training” and “philosophy and children”
Zahra
Taghyzade Ghavam
1
(PhD Candidate of Educational Administration, Islamic Azad University, Zanjan, Iran)
Kobra
Ahmadvand
2
(PhD Candidate of Philosophy of Education, Kharazmi University, Tehran, Iran)
Zohreh
Zohreh Ahmadi
3
(MA in Educational Planning, Islamic Azad University, Islamshahr, Iran)
Keywords: Family, identity, crisis, children,
Abstract :
One of the fundamental issues of modern world is the issue of identity and the present article try to deal with it in children. Children are the most vulnerable part of society. Family is the first stage in which man seeks to know himself and regain his identity in interplay with his family members. Accordingly, family is very important for regaining identity. The present article tries to study some of the important family problems then proceeds to study the impact of family on regaining the identity of children with reference to the various levels of coherence, flexibility of family, employment of mothers and children, on the whole their exploitation in lower ages, way of bringing up children in a family and quantitative changes in a family in the absence of one of the parents or both of them. All these play significant role in the formation and transformation of the identity of children.
قرآن كريم.
اکبرنژاد، محمد (1390) آموزش و پرورش ایتام (تأملی بر تألمی بزرگ)، تهران: ورای دانش.
انصاری، افشین؛ آقابابا قوشچی، علی؛ حسنی کریم¬آباد، اشکان (1395) «موانع شناسایی هویت در کودکان ابتدایی»، فصلنامه روانشناسی تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی، شمارة 56، ص166ـ153.
ایروانی، محمدرضا؛ یوسفی حمیدی، سلیمه (1388) «بررسی رابطه بین عملکرد خانواده و بحران هویت نوجوانان خمینی شهر»، فصلنامه جامعه شناسی، سال1، شمارة 4، ص 161ـ141.
باستانی، سوسن؛ گلزاری، محمود؛ روشنی، شهره (1390) «پیامدهای طلاق عاطفی و استراتژیهای مواجهه با آن»، فصلنامه خانواده‌پژوهی، شمارة 26، ص69-52.
پیروزفر، سهیلا؛ حسینی محمدآباد، سیدعلی‌اصغر (1395) «نقش خانواده در تکوین هویت فردی فرزندان با تأکید بر آموزه¬های دینی»، مجله پژوهشهای اجتماعی اسلامی، سال 22، شمارة 4، ص122ـ98.
چاوشیان، حسن؛ آزاد ارمکی، تقی (1381) «بدن بمثابه رسانه هویت»، مجله جامعهشناسی ایران، شمارة 16، ص75ـ57.
خباز، محمود؛ سعدی‌پور، اسماعیل؛ فرخی، نورعلی (1389) «آزمون مدل علی رابطه بین سبکهای فرزندپروری، سبکهای هویت و تعهد هویت در نوجوانان»، فصلنامه روانشناسی تربیتی، شمارة 16، ص 52ـ38.
ذاکری، مختار؛ شمشیری، بابک (1394) «بررسی مفهوم هویت در مجموعه داستانهای قصه¬های شیرین مغزدار و قصه بازی شادی»، مجله مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، سال 6، شمارة 3، ص116ـ97.
رزاقی، علی (1381) جوانان و هویت ایرانی، تبریز: احرار.
رئوف ملایری، مریم؛ بهشتی، سعید؛ اسکندری، حسین؛ عباس¬پور، عباس (1397) «نقش خانواده و مدرسه در شکلگیری هویت جنسیتی دختران»، فصلنامه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت ایران، سال6، شمارة 3، ص311-302.
زارع شاه¬آبادی، اکبر؛ صادقی، شیوا (1391) «خانواده و هویت ملی؛ بررسی موردی دانشآموزان شهر یزد»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، سال5، شمارة 2، ص87ـ65.
ساروخانی، باقر؛ گودرزی، ثریا (1388) «اثرات اشتغال زنان بر خانواد»، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال 2، شمارة 1، ص87ـ73.
سامانی، سیامک؛ خوش¬رو، علیرضا؛ رزمی، محمدرضا (1387) «تأثیر انسجام و انعطاف‌پذیری خانواده بر شکلگیری هویت»، مجله مطالعات جوانان، سال 3، شمارة 12، ص32-17.
ستير، ويرجينياد (1389) آدم‌سازي در روانشناسی خانواده، ترجمه بهروز بيوشك، تهران: رشد.
سیاح، مونس؛ حسینی مجرد، اکرم (1390) «بررسی بحران مادری در جهان غرب و تأثیرات آن بر جامعه ایرانی»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شمارة 53، ص245-211.
شرفی، محمدرضا (1380) جوان و نیروی چهارم زندگی، تهران: سروش.
شرفی، محمدرضا (1381) جوان و بحران هویت، تهران: سروش.
شیرزاد، جلال؛ کاظمی¬فر، امیرمحمد (1384) آسیب‌شناسی طلاق، ماهنامه دادرسی، سال 5، شمارة 53، ص97-81.
صفری شالی، رضا؛ عبدمولایی، آتیه (1395) «تأثیر عوامل اجتماعی شدن بر هویت نوجوانان (همسالان، مدرسه و رسانه)»، فصلنامه خانواده و پژوهش، شمارة 27، ص136-117.
عامری، فریده؛ عمویی، ناهید (1395) «نقش عملکرد خانواده در میزان تجربه بحران هویت و تمایز یافتگی نوجوانان»، فصلنامه خانواده و پژوهش، شمارة 30، ص91-77.
قاسم¬زاده، فاطمه (1382) «کودکان خیابانی در تهران»، مجله رفاه اجتماعی، سال 3، شمارة 7، ص76-62.
کرباسی، منیژه؛ وکیلیان، منوچهر (1389) مسایل نوجوانان و جوانان در ایران معاصر، تهران: دانشگاه پیام نور.
کریمی، عبدالعظیم (1380) «دین¬دهی و دین¬یابی»، مجموعـه مقالات همایش آسیب‌شناسی تربیت دینی در آموزش و پرورش، دفتر همکاری مشترک مساجد، سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی و جهاد دانشگاهی.
محمدی، مهدی؛ آزاده، فریدون؛ باب‌الحوائجی، فهیمه (1389) «نقش ادبیات در شکلگیری شخصیت کودکان و نوجوانان با تأکید بر گرایشهای دینی و اخلاقی»، مجله تربیت اسلامی، شمارة10، ص120-101.
محمدیان، حمیدرضا؛ شیخ روحانی، سعید (1382) «مفهوم و فرایند شکلگیری هویت، تأثیر عوامل اجتماعی و اصلاح و درمان مسائل هویت»، مجله دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی، سال 3، شمارة 4، ص226-199.
مرعشیان، فاطمه سادات؛ صفرزاده، سحر (1396) «رابطة التزام عملی به اعتقادات اسلامی و جو عاطفی خانواده با بحران هویت در دانشجویان دختر»، فصلنامه زن و فرهنگ، شمارة81، ص94-81.
ناظمیان، صدیقه (1398) «نقش همسالان در هویت و فرایند هویت‌یابی کودکان دبستانی از دیدگاه دانشجو معلمان»، فصلنامه پژوهش در آموزش علوم ابتدایی، شمارة1، ص38-32.
نجفی علمی، محمود (1389) «فناوری اطلاعات، نوجوانان و بحران هویت»، مجله ره‌آور نور، سال 4، شمارة 32، ص23-12.
Berzonsky, D. (2005). Ego Identity: a personal standpoint in a postmodern world. Identity: an International Journal of theory and Reseach. 5(2). pp.125-136.
Kroger, J. (2013). Identity in adolescence, the balance between self and other. New York: Routledge.
Lingeren, S. (2003). God is: children’s Bibles and Bible storybooks’ presentation of religious values. Koers. 76(1): pp.119-135.
Newman, P. and Newman, B. (1997). Childhood and adolescence. California: Brooks, Cole Publishing Company.
Olson, J. (1999). Identity in adolescence, the balance between self and other. New York: Routledge.
Strikers, S. and Burke, P. (2000). The past, present and future of social identity theory. Social pychology quarterly. 63(4). pp.284-297.
Vaishali, B. and Suchita, K. (2013). Study identity crisis of adolescents and the impact of the home Environment on them. International journal of current research. 5(2). pp.236-239.
نقش خانواده در تحول و شکلگیری هویت در کودکان
زهرا تقیزاده قوام1، کبری احمدوند2، زهره احمدی3
چکیده
یکی1از موضوعهای2پایهيی دنیای3مدرن، مسئلة هویت است که این نوشتار به بررسی آن در کودکان پرداخته است. کودکان یکی از تأثیرپذیرترین و آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه بحساب میآیند. خانواده نخستین بستری است که انسان در آن به جستجو و فهم خویشتن میپردازد و بخشی از هویت انتسابی خود را دریافته و بدنبال کسب هویتهای اکتسابی، با افراد خانواده ـ بعنوان نخستین تلاشهای لازم در فرایند هویت‌یابی ـ تعامل میکند و رشد مییابد. بر همين اساس، يكي از تأثیرگذارترین عوامل در فرایند هویت‌یابی فرد، خانواده است. این مقاله به بررسی تعدادی از مهمترین مسائل و چالشهای نهاد خانواده که تأثیر بسزایی بر فرایند هویت‌یابی کودکان دارند، میپردازد. در ادامه به بررسی ابعاد تأثیرگذار خانواده بر فرایند هویت‌یابی کودکان همچون سطوح متفاوت انسجام و انعطاف‌پذیری خانواده، اشتغال مادر خانواده، اشتغال کودکان و در واقع استثمار آنها در سنین پایین، سبک فرزندپروری خانواده و همچنین تغییرات کمّی در چارچوب خانواده ـ همچون فقدان یکی از والدین یا هر دو و تعداد کودکان ـ ميپردازيم كه رابطه‌يي معنادار با فرایند شکلگیری و تحول هویت در کودکان دارد و بخشی از عوامل متعدد و پیچیده‌يی که هویت‌یابی در کودکان را دچار تحول میکند، برای ما روشن میسازد.
کلیدواژگان: خانواده، هویت، بحران، کودکان.
مقدمه
امروزه یکی از موضوعات اساسی که بخشی از مباحث اندیشمندان در حوزههای مختلف اجتماعی و فرهنگی را به خود اختصاص داده، مقولة هویت است (چاوشیان و آزادارمکی، 1381). یکی از مسائل عمدهيی که هر کودکي با آن مواجه میشود، شکلگیری هویت اوست و این بدان معناست که ذهن وي درگير پرسشهایی مانند «من کیستم؟» و «به کجا میروم؟» ميگردد و بدنبال یافتن پاسخی برای آنهاست. هویت‌یابی متضمن اینست که کودک تشخیص دهد برای او چه چیزهایی مهم و چه کارهایی ارزشمند است؛ همچنين متضمن تنظیم معیارهایی است که بر اساس آنها بتواند رفتار خود و دیگران را هدایت و ارزیابی کند (ناظمیان، 1398).
کمتر مفهومی است که به اندازة هویت، دارای معانی مختلف باشد. وجود مفاهيم مترادف و نزدیک برای هویت، مانند من فاعلی، من مفعولی، ما، درک خود و آگاهی از خود، خود‌انگاره و شخصیت نیز شاید از همین نكته ریشه میگیرد. هویت محور بررسي چندین رشتة علمی از جمله فلسفه، روانشناسی، جامعهشناسی، علوم سیاسی، تاریخ و ادبیات است، بشکلی که بنظر میرسد همه در اینباره حرفی برای گفتن دارند (ذاکری و شمشیری، 1394).
مارسیا هویت را اينگونه تعریف میکند:
هویت یک سازمان پویا، خودساخته و درونی از کشانندهها، تواناییها، باورها و تاریخچة فردی میباشد. افرادی که دارای ساختاری تحول‌یافتهترند، آگاهی بیشتری نسبت به یکتایی و نیز شباهت خود به دیگران دارند و شناخت بیشتری از ضعفها و توانمندیهای خود در یافتن راه خویش در زندگی دارند. افرادی که در سطوح پایین تحول این ساختارند، در تمایز خود از دیگران دچار سردرگمی بیشتر و در ارزیابی خود بیشتر متکی به دیگران هستند. بیشک، کودکان جزو سرمایه‌های ملی هر کشوری بشمار میروند. استفاده از برنامههای رسمی و غیررسمی در تعلیم و تربیت آنها، سیاستهایی است که مسئولان، آنها را در رأس برنامههای خود قرار میدهند (محمدی و همكاران، 1389).
تحول هویت و معنایی که برای فرد دارد وابسته به چارچوب فرهنگی است و در این راستا خانواده از مهمترین نهادها و نیرومندترین ارکانهای اجتماعی قلمداد ميشود، زیرا پایههای خوشبختی و بدبختی انسان در آنجا شكل ميگيرد. انسانیت و اخلاق آدمی در محیط خانواده ساخته ميشود و عواطف نیک و بد در آنجا پدید میآید (Berzonsky, 2005). تأثير عوامل خانوادگی، از جمله عقاید و افکار، مذهب و اخلاق، عاطفه و خلق و خو، درکودک به میزانی است که باعث شده برخی از روانشناسان بگويند طفل آيینه تمام‌نمای والدین خود است (مرعشیان و صفرزاده، 1396). برخورد کودک با الگوهاي خانوادگی در تکوین شخصیت او چنان تأثير دارد که بزحمت میتوان بخشی از آن را از صفحة ذهن و روان کودک پاك كرد. پدر و مادر اولین کسانی هستند که زیر بنای شخصیت سالم کودک را میسازند و پایه‌گذار ارزشها و معیارهای فکری او ميباشند.
چگونگی رفتار والدین با فرزندان در شکلگیری نظام هویت نقشي مهم ایفا میکند و با وجود بعضی تغییرات روزانه، همواره از الگويی ثابت برخوردار است. بنابرین در خانوادههایی که روابط عاطفی سالمي حاکم نیست و انسجام و ثبات وجود ندارد فرزندان بیشتر گرفتار بحران هویت شده و در ساختن نظریهيی در مورد خود ناتوانند. در واقع نبود فضاي عاطفی مناسب در خانواده به ایجاد و گسترش رفتارهای نابهنجار کمک میکند. در تأیید این مطلب ستیر (Satir) معتقد است میان اعضای خانواده احساساتی وجود دارد که اگر شناخته نشوند و به درون ريخته شوند، ریشه‌های رفاه خانوادگی را نابود كرده و خوداحترامی، قدرت حل مسئله و در نهایت، توانایی كودكان در کسب هویت را از بین میبرند (ستير، 1389).
روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع نظری ـ‌تحلیلی بوده که بروش کتابخانهيی به جمعآوری اطلاعات پرداخته است. این تحقيق برای تحلیل نقش خانواده در تحول و شکلگیری هویت در کودکان از کتب و مقالات معتبر داخلی و خارجی استفاده كرده است. مقالات داخلی و خارجی ابتدا جمعآوری و سپس خلاصه و تحلیل شدهاند.
پیشینة تحقیق
رئوف ملایری و همكاران (1397) در پژوهش خود به اين نتيجه رسيده‌اند که خانواده و مدرسه از اصلیترین نهادهای شکلدهندة هويتند و برقراری تعامل مناسب بین این دو نهاد از عوامل ضروری شکلگیری هویت سالم است، چرا که موجب تربیت هماهنگ کودکان و نهادینه شدن رفتار میشود.
انصاری و همكاران (1395) در تحقيقات خود نشان داده‌اند که عواملی همچون محیط آموزشی و تربیتی نامناسب و عملكرد نامناسب والدین و رسانههای آموزشی و جمعی از مهمترین موانع هویت‌یابی کودکان در سنین ابتدایی بشمار مي‌آيند و مادامی که اين موانع مورد توجه والدین و دستاندرکاران آموزش کودکان قرار نگیرد، میتوانند مشکلات عدیدهيی در دوران نوجوانی و جوانی و آیندة کودک، بويژه در زمینة هویت‌یابی آنان ایجاد كنند. اين امر نیازمند تأمل و برنامهریزی دقیق در تمامی زمینه‌های مرتبط با این دسته از کودکان است.
صفری شالی و عبدمولایی (1395) معتقدند هر سه عامل مدرسه، همسالان و رسانه میتوانند تغییرات هویت را در کودکان پیشبینی کنند.
زارع شاهآبادی و صادقی (1391) در تحقیقی نشان داده‌اند که جنس و هویت ملی والدین بر میزان هویت ملی دانشآموزان تأثيري مستقيم دارد. همچنین متغیرهای جنس و هویت ملی والدین، با متغیر وابسته رابطه‌يي بيواسطه داشتهاند.
ویشالی و سوچیتا (Vaishali and Suchita, 2013) پژوهشی را در کشور هند انجام دادند، كه نشان داد خانوادههایی که محیطي ناامن دارند و سطح تعارضهای والدین در سطح بالاست، کودکانشان با مشکلاتی همچون بحران هویت مواجه میشوند.
کروگر (Kroger, 2013) معتقد است کودکانی که در هویت زود شکلگرفته یا آشفته گرفتار شدهاند، مشکلات فضاي عاطفی خانواده و مسئولیت‌پذیری و تعهدات ضعیفی دارند. افرادی که دچار هویت زود شکلگرفته هستند در خانوادههای متحجر، متعصب و انعطافناپذیر زندگي ميكنند. برخی خانواده‌ها، تعهدات خانوادگی خود را بصورت دفاعی بکار میبرند و هرگونه اختلاف عقیده‌يی را تهدید ميدانند. اکثر اعضای اين خانواده‌ها میترسند افرادی که برای محبت و عزت‌نفس به آنها وابسته‌اند، طردشان کنند.
حال با توجه به مطالب مطرح شده سؤال کلی پژوهش حاضر اینست که نقش خانواده در تحول و شکلگیری هویت کودکان چيست؟
تحول و شکلگیری هویت در کودکان
تأثير دورة کودکی در طول رشد شخصیت فردی امري مسلم است. از سوی دیگر، اهمیت نقش تحول و شکلگیری هویت در این دوره بعنوان اساسیترین اصل، انکارنشدني است. اریک فروم، جامعه‌شناس و روانکاو آلمانی، معتقد است فرق انسان و حیوان ابتدا در نیازهای اختصاصی اوست؛ بهمين دليل شناخت انسان بدون آشنایی با این نیازها میسر نخواهد بود. از نظر فروم اين نيازها عبارتند از: نیاز به تعالی، وابستگی، هویت، رجوع به اصل و وسایل راهیابی. او در ادامه میگوید: هر انسانی تمایل دارد هویتي خاص داشته باشد، از اینرو میکوشد خود را بشناسد. در عین حال، میخواهد فردی ممتاز باشد و برای دستيابي به این مقام خود را به شخص یا گروهی از اشخاص نسبتاً ممتاز مرتبط میکند یا به اصطلاح، خود را با آنها همانند میسازد تا بواسطة امتیاز شخصی که آن فرد یا آن گروهها دارند، تا اندازه‌يي صاحب تشخیص و امتیاز گردد. در حقیقت منظور فروم اینست که هر انسانی به احساس خاص و منحصر بفرد بودن نیاز دارد. بر همين اساس احراز هویت در دوران کودکی ضرورتی اساسی بشمار میآید (شرفی، 1381).
فرایند تحول و شکلگیري هویت در کودکان
در سالهای اولیه زندگی، کودک خودهای متفاوتي دارد و از عدم ثبات ميان آنها و فقدان وحدت با کلیت آن رنج نمیبرد. این قسمت معمول و ضروری رشد است. هویت انتزاعی هويتي پیچیده است که کودک بدلیل محدودیت تفکرش که در سطح عملیات عینی است نمیتواند آن را بواقع درک کند و قادر به اندیشیدن دربارة ایدة یک خود واحد یا کلی که برآمده از خاطرات گذشته، تجربه آنچه هست و انتظارات آینده باشد، نیست (Newman and Newman, 1997). گرچه شکلگیری هویت در صورت وجود محیطی مساعد در نوجوانی روی میدهد، با این حال نتیجة یک توالی از مراحل رشدی است که فرایندهای مربوط به کودکی در آن نقشي مهم دارند و اگرچه تحول و شکلگیری هویت در نوجوانی غیر از فرایندهای درون‌فکنی و همانندسازی کودکی است اما از همان چیزی برمیآید که کودک از طریق درون‌فکنی و همانندسازی کسب کرده است و در اواخر کودکی بعنوان خودش میشناسد. بنابرین طبق این اصل، هر مرحله زمان استیلای خود را دارد و یک توالی رشدی، زیربنای تمام پیشرفتهاست. کودک قبل از اینکه راه رفتن را بياموزد بايد چهار دست و پا راه برود (Kroger, 2013). مفهوم اولیه من در نوزادی و از طریق ارتباطی اعتمادآمیز با شکل درون‌فکنی شده والدینی