فلسفه بازي و بازي فلسفي در دوران كرونا
محورهای موضوعی : «فلسفه و کودک» و نهاد آموزش و پرورش
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران
کلید واژه: بازي, فلسفة بازی, سرگرمی, آموزش فلسفه, دوران كرونا, فارابی,
چکیده مقاله :
بازي، تفریح، سرگرمي و لذت، در آثار فارابی مورد توجه قرار گرفته و با تأکید بر چارچوبهای اخلاقی و اعتدال و سعادت، مجاز بلکه در جای خود ضروری قلمداد شده است. او از آنها بعنوان آثار مفيد هنر نیز ياد کرده است. از نگاه فارابی، انسانهای سختکوش و پرتلاشی که سعی بیشتر و جدیتری در راه تحقق سعادتهای عقلی دارند، باید بمیزان متناسب با آن، از استراحت بیشتری بهره ببرند و بدینوسیله برای ادامة راه سعادت تجدید قوا کنند. بازی و سرگرمی در بسیاری از موارد با محاکات همراه است. لفظ محاکات را ابوبشر متی در ترجمه فن شعر ارسطو بکار برده است. محاکات یا میمسیس ارسطو بمعنای همان تقلیدی است که میمون و طوطی انجام میدهند. بوعلی سینا و خواجه نصیر و علامه حلی نیز این محاکات را تکرار کرده‌اند. فارابی محاکات را بمعنایی مطرح کرده که میتواند فراتر از تقلید صرف و با خلاقیت همراه باشد؛ او قوة خیال را دارای سه توانایی حفظ صور حسی، تصرف در آن صور و محاکات محسوس و معقول توسط صور محسوس دانسته است. در توانايي سوم، آدمی در ازای یک صورت حسی، صورت حسی دیگری قرار میدهد که معمولاً در این تصویرسازیها، با معنایی همراه است. همچنین خیال از معقولات و مفاهیم کلی و فلسفی و عقلی محاکات میکند. محاکات میتواند با هدف بازی و سرگرمی نیز صورت پذیرد. از آنجا که کاربرد بازی و لعب و سرگرمی از نگاه فارابی اخلاقی تلقی شده و آشکارا دربارة لعب و لذت و استراحت سخن گفته و این امور را فی‌ذاته مذموم و مردود نمیداند، معلمان میتوانند بازیهای گوناگون را در آموزش بکار بندند. نگارنده برای آموزش در رشته فلسفة اسلامی و دروس عرفان و فلسفه و منطق، بازیهای متنوعی را در دوران کرونا بکار گرفته و به اقتضای آموزش مجازی که الزام این ایام است، از سامانه دانشگاه تهران برای برگزاری کلاسهای مختلف خود استفاده میکند. شاید همۀ ابعاد آموزش مجازی نسبت به آموزش حضوری قدری ملال‌آور و ناخوشایند باشد، اما مزیت بازیهای متنوع ویژه‌یی در این سامانه وجود دارد که آن را در آموزش حضوری نمیتوان یافت. البته این سامانه همان سامانه جهانی مودل است که دانشگاه تهران هم آن را برای آموزش انتخاب کرده است.
Game, amusement, and pleasure are the issues that always reflected on Fārābī’s works to the extent that he considered them as necessary and useful artworks within the framework of moral, moderate and happy considerations. For him, those who work hard and are serious for attaining their rational happiness should enjoy a kind of tranquility and rest in order to feel refreshed in following up their objectives. Game and amusement are often accompanied with imitative images. The word imitation or mimesis is used by Abū Bashār Mattā in the translation of Aristotle’s Art of Poetics. Aristotle’s mimesis is the same imitation as monkey or parrot also does it. Ibn Sīnā, Khwajah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, and ‘Allāmah Ḥillī also used this term in their works. For Fārābī the meaning of mimesis is more than imitation and is associated with creation. In his view the faculty of imagination contains three potencies of preserving the sensory forms, and then possessing and imitating them. Man in the third one juxtaposes a sensory form with another sensory form which is usually coupled with a meaning. Moreover, imagination imitates universal and philosophical concepts and the intellectuals. Mimesis may take place with the aim of carrying out an amusement and game. Since in Fārābī’s view game and amusement are used in moral sense and he referred to them openly so they are not indecent and disapproved. Teachers can use from games in their teaching. In teaching Islamic philosophy, gnosis, and logic in coronavirus period, the author used from various games and utilized the facilities of Tehran University. Usually, cyberspace classroom is prosy as compare to the real classrooms but there are certain merits in cyberspace classroom that real classrooms lack them. Of course, Tehran University uses the same international model system for teaching students.
ابنسينا (1315) رساله در روانشناسی، مقدمه و حواشی و تصحیح محمود شهابی، تهران: کتابخانه خیام.
ابنسينا (1331) رسالۀ نفس، تصحيح موسي عميد، تهران: انجمن آثار ملي.
ابنسينا (1331) طبیعیات دانشنامه علایی، مقدمه و حواشی و تصحیح محمد مشکوة، تهران: انجمن آثار ملی.
ابنسينا (1359) عیون الحکمة، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: دارالقلم.
ابنسينا (1363) المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نوراني، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامي دانشگاه مك‌گيل.
ابنسينا (1364) النجاة، تحقيق محمدتقي دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابنسينا (1375) الاشارات و التنبیهات، بهمراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: نشر البلاغه.
ابنسينا (1396) المختصر الاوسط فی المنطق، مقدمه و تصحیح سیدمحمود یوسف ثانی، تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفه.
ابنسينا (1400) رسائل، تحقيق محسن بيدارفر، قم: بیدار.
ابنسينا (1404ق/ الف) التعليقات، تحقيق عبدالرحمن بدوي، قم: مكتبه الاعلام الاسلامي.
ابنسينا (1404ق/ ب) الشفاء، الطبيعيات، مقدمه ابراهيم مدكور، قم: كتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي.
ابنسينا (1405ق) جوامع علم الموسيقی، تحقيق زكريا يوسف، قم: كتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي.
ابنسينا (1428ق) الشفاء، ج4، مقدمه و تحقیق ابراهیم مدکور، قم: ذوی القربی.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج2، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1376) اساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1388) منطق التجرید، در الجوهر النضید، تصحيح محسن بيدارفر، قم: بيدار.
فارابی، ابونصر محمدبن محمد (2003م) آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، مقدمه و تعلیقات علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فارابی، ابونصر محمدبن محمد (بی‌تا/ الف) المنطقیات، ج1، تحقیق و مقدمه محمدتقی دانش‌پژوه، قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی.
فارابی، ابونصر محمدبن محمد (بی‌تا/ ب) موسیقی کبیر، تحقیق و شرح غطاس عبدالملک خشبه، قاهره: دارالکاتب العربی للطباعة و النشر.
متی بن یونس، ابوبشر (1967م) کتاب ارسطوطالیس فی فن الشعر، مقدمه زکی نجیب محمود، ترجمه و تحقیق شکری محمد عیاد، قاهره: دارالکاتب العربی للطباعة و النشر.
مفتونی، نادیا (1393الف) پژوهشی در فلسفه علم دانشمندان مسلمان، تهران: سروش.
مفتونی، نادیا (۱۳۹۳ب) فارابی و فلسفه هنر دینی، تهران: سروش.
فلسفه بازي و بازي فلسفي در دوران كرونا
نادیا مفتونی*
چکیده
بازي، تفریح، سرگرمي1و لذت، در آثار فارابی مورد توجه قرار گرفته و با تأکید بر چارچوبهای اخلاقی و اعتدال و سعادت، مجاز بلکه در جای خود ضروری قلمداد شده است. او از آنها بعنوان آثار مفيد هنر نیز ياد کرده است. از نگاه فارابی، انسانهای سختکوش و پرتلاشی که سعی بیشتر و جدیتری در راه تحقق سعادتهای عقلی دارند، باید بمیزان متناسب با آن، از استراحت بیشتری بهره ببرند و بدینوسیله برای ادامة راه سعادت تجدید قوا کنند.
بازی و سرگرمی در بسیاری از موارد با محاکات همراه است. لفظ محاکات را ابوبشر متی در ترجمه فن شعر ارسطو بکار برده است. محاکات یا میمسیس ارسطو بمعنای همان تقلیدی است که میمون و طوطی انجام میدهند. بوعلی سینا و خواجه نصیر و علامه حلی نیز این محاکات را تکرار کرده‌اند. فارابی محاکات را بمعنایی مطرح کرده که میتواند فراتر از تقلید صرف و با خلاقیت همراه باشد؛ او قوة خیال را دارای سه توانایی حفظ صور حسی، تصرف در آن صور و محاکات محسوس و معقول توسط صور محسوس دانسته است. در توانايي سوم، آدمی در ازای یک صورت حسی، صورت حسی دیگری قرار میدهد که معمولاً در این تصویرسازیها، با معنایی همراه است. همچنین خیال از معقولات و مفاهیم کلی و فلسفی و عقلی محاکات میکند.
محاکات میتواند با هدف بازی و سرگرمی نیز صورت پذیرد. از آنجا که کاربرد بازی و لعب و سرگرمی از نگاه فارابی اخلاقی تلقی شده و آشکارا دربارة لعب و لذت و استراحت سخن گفته و این امور را فی‌ذاته مذموم و مردود نمیداند، معلمان میتوانند بازیهای گوناگون را در آموزش بکار بندند. نگارنده برای آموزش در رشته فلسفة اسلامی و دروس عرفان و فلسفه و منطق، بازیهای متنوعی را در دوران کرونا بکار گرفته و به اقتضای آموزش مجازی که الزام این ایام است، از سامانه دانشگاه تهران برای برگزاری کلاسهای مختلف خود استفاده میکند. شاید همۀ ابعاد آموزش مجازی نسبت به آموزش حضوری قدری ملال‌آور و ناخوشایند باشد، اما مزیت بازیهای متنوع ویژه‌یی در این سامانه وجود دارد که آن را در آموزش حضوری نمیتوان یافت. البته این سامانه همان سامانه جهانی مودل است که دانشگاه تهران هم آن را برای آموزش انتخاب کرده است.
كليدواژگان: بازي، فلسفة بازی، سرگرمی، آموزش فلسفه، دوران كرونا، فارابی.
طرح مسئله
مزیت بینظیر آموزش مجازی، از نظر نگارنده و بر اساس تجربه سه ترم آموزشی کرونایی گذشته، اینست که استاد میتواند همة مواد آموزشی خود را در قالب بازیهای متنوع اجرا کند. نگارنده در مورد برخی از دروس مقطع کارشناسی و حتی کارشناسی ارشد، همة وظایف و تمرینات و تکالیف و امتحاناتی که از دانشجو گرفته میشود، حضور و غیاب و مشارکتی که باید در دانش‌پذیر ایجاد گردد، بوسیلة بازی طراحی کرده و انجام داده است. اما پیش از بیان بازیها و آثار و دستاوردهای آنها، تشریح مبنای فلسفی بازی و سرگرمی ضرورت دارد، چراکه شاید این مطلب به ذهن خطور کند که فضای دانشگاهی بمعنای اخص، و اماکن و فضاهای آموزشی بمعنای اعم، محل پرداختن به امور علمی جدی است و بازی و سرگرمی در آنها جایی ندارد.
اندیشمندان و متفکران مهمی همچون فارابي و ابنسينا در آثار خود بصراحت به مسئلة بازي، لذت و سرگرمی پرداخته‌اند. نگارنده نیز در برخی از نوشته‌های پیشین خود این مطلب را از ابعادی دیگر مورد توجه قرار داده و مثلاً هنگام تأمل در اهداف و تأثیرات هنرمند و آثار هنری، به اين نکته پرداخته است كه هنر با ابعاد بازي و با هدف تولید لذت یا سرگرمی در نظریة حکمای مسلمان کارکرد پذیرفته شده و موجهی دارد.
اما در اين ايام خاص، مبناي فلسفي فارابی و ابن‌سینا بیش از پیش به زندگی جاری و ابعاد كاربردي جهان كرونازده گره خورده و ارتباط تنگاتنگ یافته است. در اينجا مقصود از آموزش فلسفه هم ياد دادن فلسفه است و هم ياد گرفتن آن. به اين ترتيب، سخن گفتن از این مقوله اولویتي متفاوت پیدا کرده است. بهمين دليل نوشتار حاضر، نخست به مبناي فلسفي بازي و سپس به كاربرد بازي در آموزش فلسفه ميپردازد.
یکی از مؤلفه‌هایی که در اغلب موارد با بازي و سرگرمي همراه میشود، «محاكات» است. واژة محاکات توسط ابوبشر متی در ترجمة فن شعر ارسطو بكار برده شده است. محاکات یا «میمسیس» در آثار ارسطو بمعنای تقلید است و مصداق آن همان تقلیدی است که در میمون و طوطي مشاهده میشود (متی بن یونس، 1967: 36). شیخ‌الرئیس، ابن‌سینا و خواجه نصيرالدین طوسی و علامه حلی نيز همین تعريف از محاكات را پذيرفته و تكرار كرده‌اند (ابنسينا، 1428: 4/ 37؛ طوسی، 1376: 591؛ همو، 1388: 437). اما ابونصر محمد فارابی گامی فراتر نهاده و محاكات را بمعنايي گسترده‌تر و عمیقتر مفهوم‌سازی كرده است. محاکات فارابی ميتواند فراتر از تقلید صرف رفته و با خلاقيت همراه شود، چرا كه او قوة خيال را داراي سه توانایی حفظ صور حسي، تصرف در آن صور و محاکات محسوس و معقول توسط صور محسوس دانسته است (فارابي، 2003: 84، 95، 104ـ103؛ مفتوني، 1393ب: 55ـ51). این سخن بدین معناست که قوۀ خیال بر اساس توانايي سوم، میتواند در ازای یک صورت حسی، صورت حسی دیگری قرار دهد که معمولاً در این تصویرسازیها، با معنا و مفهومی همراه میشود1 و حتی علاوه بر تصویرسازی حسی، خیال میتواند از امور کاملاً انتزاعی، معقولات و مفاهيم كلي و فلسفي و عقلي محاكات کند.
ابنسينا در بیان اقسام چهارگانه ادراک (احساس، تخيل، توهم و تعقل) به محاکات اشاره نكرده است (ابنسينا، 1404ب: 53ـ51؛ همو، 1359: 278ـ 277؛ همو، 1363: 103ـ102؛ همو، 1404الف: 23؛ همو، 1331: 33ـ30؛ همو، 1315: 13ـ12) و در فعالیتهای قوای خیال و متخیله نيز از محاکات حرفي نميزند (همو، 1404ب: 171ـ58؛ همو، 1364: 330ـ321؛ همو، 1331: 100ـ82؛ همو، 1315: 10ـ7)، اما در بخش شعر آثار منطقی و مواد استدلال و نیز در مباحث موسیقی، از محاکات سخن گفته است. او در شفا محاکات را چنين تعریف ميكند: «المحاکات هی ایراد مثل الشیء و لیس هو هو» (همو، 1428: 32). خواجه نصير نيز در اساس الاقتباس این تعریف را با اندکی تغییر آورده است: «محاکات، ایراد مثل چیزی بود بشرط آنکه هو هو نباشد... و خیال بحقیقت محاکات نفس است اعیان محسوسات را» (طوسی، 1376: 591). او در منطق تجرید نیز تخییل را گونه‌يي از محاکات میداند (همو، 1388: 437).
بوعلي سینا در نجات تخییل و محاکات را مترادف يكديگر بکار برده و مخیلات را مقدماتی میداند که کارکرد تصدیقی ندارند، بلکه کارکرد آنها تخییل و محاکات چیزی است (ابنسينا، 1364: 121). همچنین نوعی ملازمه بين محاکات و خیال‌انگیزی در اشارات بچشم میخورد؛ چرا كه قیاس شعری به قیاسی تعریف شده که مشتمل بر مقدمات خیال‌انگیز باشد و محاکات کند (همو، 1375: 287). او در جوامع علم الموسیقی ریاضیات شفا، تخييل را در تعريف شعر آورده: «الشعر کلام مخیل مؤلف من اقوال ذوات ایقاعات متفقة متساویة متکررة علی وزنها متشابهة حروف الخواتیم» (همو، 1405: 122) و در مباحث شعر شفا هم بر اهميت تخييل در شعر تأکید كرده است: «و لا نظر للمنطقی فی شیء من ذلک الا فی کونه کلاماً مخیلاً ... و انما ینظر المنطقی فی الشعر من حیث هو مخیل». بر اين اساس ميتوان گفت بوعلي تنها جنبة تخییل و محاکات شعر را متعلق به منطق میداند و مثلاً بحث وزن و قافیه و عروض ارتباطی به منطق پیدا نمیکند (همان: 24ـ23). خواجه نصيرالدین طوسی نیز از شیخ الرئیس پيروي كرده است (طوسی، 1388: 438).
بنیان فلسفی بازي و سرگرمی نزد فارابی و بوعلی
هر چند بازی عمدتاً با محاکات همراه است، اما بشکل جداگانه نیز میتوان مبنای فلسفی بازی را در آثار حکمای مسلمان جست. پس بايد به این نکته توجه داشت که بازي ميتواند از محاکات و تخییل بهره‌مند شود و این احتمال هم قابل اعتناست که برخی بازیها مبتني بر سرگرميهاي ديگر باشد. هرچند تصور بازی بدون محاکات و تخییل بسی دشوار است، اما آن را بکلی نفی نکرده و در بوتة امکان رها میکنیم.
حال که پذیرفتیم بازي، معنايي اعم از محاكات و تخييل را دربرميگيرد، نوبت به مسئلۀ بعدی میرسد که آيا استفاده از بازي و لعب و سرگرمي بصورت کلی، و استفاده از محاكات و تخييل بشکل خاص، از نظر حکمای مسلمان جایز و مباح قلمداد شده است؟
از میان برجسته‌ترین چهره‌های فلسفۀ اسلامی، باید به فارابی اشاره کرد که بروشنی و با عنوان «لعب و راحه» دربارة بازی و استراحت و تفنن سخن گفته و واژة لذت و فرح را نیز بکرات در آثارش، از جمله در کتاب موسیقی کبیر بکار برده و دربارۀ آن با عنوان کاربرد و غرض و فایدة موسیقی در مواضع مختلف سخن گفته است. فارابی بر این باور است که بازی و استراحت بطور مطلق منفی و غیراخلاقی و ناپسند نیستند بلکه برعکس، ميتوانند برای انسانیت مفيد باشند و به اكتساب سعادت كمك كنند. حتي انسانهاي کوشاتر و جديتر در مسير سعادت معقول، به استراحت و بازي بيشتري نياز دارند. البته طبعاً قيود و ضوابطي نيز در اين ميان مطرح است، اما بهرحال، نیاز آنها به استراحت، افزونتر است (فارابي، بي‌تا/الف: 1185). بر این اساس، بازي و سرگرمي، حتي براي افراد و اصناف فلسفي و مانند آن، في‌نفسه مردود و مذموم شمرده نمیشود و ارزیابی اخلاقي آن وابسته به قيود و شرایط است.
صرفنظر از قيود اخلاقي، فارابی موسیقی را سه نوع میداند: موجب لذت و استراحت صرف، موجب لذت و استراحت همراه با تخیلات و تصورات، ناشي از احساسات (همو، بي‌تا/ ب: 20ـ19، 22). بعبارتي او ايجاد لذت و فرح و استراحت را در آثار و تأثيرات موسيقي در نظر دارد.
فارابي براي موسيقي چهار غرض مطرح میكند: 1) ایجاد لذت و رفع خستگی و گذشت زمان را احساس نکردن، 2) ایجاد و تقویت يا تضعيف احساسات؛ 3) ایجاد صور خیالی؛ 4) قابل فهم كردن كلمات و سخنانی که با موسيقي همراه ميشود (همان: 24، 555ـ554). پس رفع خستگي و ملال و لذت و استراحت مورد توجه اوست. البته اينها از فوايد اصلي يا اهداف محوري مدينة فاضله بشمار نمي‌آيند ولي بنحو اختصاصي از جايگاهي كاربردي برخوردارند. فارابی تصاویر، تندیسها، نقشها و نگارها را مانند موسيقي، شامل دو گونة کم‌فایده و پرفايده معرفي ميكند؛ هنري كه هدفش صرفاً ایجاد لذت باشد كم‌فايده است و هنري که علاوه بر لذت، آثار ديگري هم داشته باشد، پر فايده شمرده ميشود (همان: 559).
ابنسينا دربارة آثار خيال و محاكات سخن گفته است كه ميتوان در مسئلة بازي و سرگرمي از آن بهره برد. او در دانشنامه علایی (1331: 126) هنگام تعریف مخیلات، آنها را موجب تحریک و انگیزش نفس بر عواطفی چون حرص و نفرت و ... میشمرد. اثرگذاری مخیلات بگونه‌يی است که انسان حتی آنگاه که میداند امر خیالی دروغ است و واقعیت ندارد، بمقتضای آن رفتار میکند. شيخ‌الرئيس در منطق شفا در تعریف پنجمین صنعت از صناعات خمس، گفتارهای شعری را باعث قبض و بسط نفس دانسته و میگوید در بیشتر اوقات خیال نقش تصدیق را ایفا میکند، مثل اینکه عسل تلخ و مهوع است (همو، 1428: 18). این سخن به آن معناست که آدمی پیرو تخیلات است و بمقتضای صور خیال رفتار و عمل میکند. مثال بوعلی را خواجه طوسی نيز تکرار کرده است (طوسی، 1388: 439). ابنسينا در نجات نیز تأکید دارد که انسان در بیشتر اوقات تابع صور خیال و آن چیزی است که در ذهن تخیل و محاکات میشود (ابنسينا، 1364: 121). در المختصر الاوسط نيز تصریح كرده كه هدف شعر اساساً تحریک انفعالات نفسانی است نه ايجاد تصديق يا ظن. تأثیرگذاری شدید قیاس شعری بر انگیزش نفس در اینجا نیز مورد توجه شیخ‌الرئيس است (همو، 1396: 250ـ249). در عیون الحکمه نیز همین آراء آمده است که قیاس شعری از مقدمات خیال‌آفرین ساخته میشود و در پي ایجاد تصدیق نیست بلکه بدنبال قبض و بسط و انفعالات نفسانی است و برغم اینکه انسان به کذب آنها باور دارد، طبع آنها را صادق می‌انگارد و پيرو مخیلات است.
القیاسات الشعریة من مقدمات مخیلة، و ان کانت مع ذلک لایصدق بها لکنها تبسط الطبع نحو امر تقبضه عنه مع العلم بکونها کاذبة، کمن یقول: لاتاکل هذا العسل فانه مرة مقیئة و المرة المقیئة لاتؤکل، فیوهم الطبع انه حق مع معرفة الذهن بانه کاذب، فیتقزز عنه (همو، 1359: 13).
ديدگاه حكمايي چون فارابی و بوعلی سینا دربارة ابعاد لذت و شگفتی و سرگرمی در هنر، هم از مضامین آثار آنها قابل فهم و درک است و هم در مواضعي به آن تصريح شده است رويكرد فارابی دربارة جواز هنر سرگرمی و استراحت و لذت بیان شد. بوعلی‌سینا نیز در جوامع علم الموسیقی، یعنی آخرین بخش ریاضیات شفا، که مهمترین نوشتة موجود وی دربارة موسیقی بشمار می‌آید، لذت ناشی از موسیقی و نیز لذتی را که از محاکات ایجاد میشود، تحلیل کرده است (1405: 8ـ4). او لذت ناشی از صوت و موسیقی را لذتی منحصر به قوة ممیزه انسان میداند در حالیکه سایر لذایذ قوة حاسه در دیگر حیوانات نیز ديده میشود (همان: 5). بوعلی بر لذت نفسانی در مواضع متعدد تأکید دارد: از جمله ميگويد: «و امر الموسیقی ... لافادة اللذة النفسانیة» (همان: 20) ـ و عوامل التذاذ نفس از موسیقی را بتفصیل بیان میکند (همان: 46). او گامهای موسیقی یا اجناس را به قویه، رخوه و معتدله تقسیم كرده و انواع نغمات و الحان را از حيث تأثیر بر نفس، تشریح ميكند. مثلاً میگوید: الحان خسروانی و فارسی موجب اعتدال حالات نفس میشوند (همان: 97ـ49). بطور كلي، محاکات و تخییل، ایجاد انفعالات، لذت و شگفتی، اغراض و تأثیراتی است که مورد توجه ابنسينا بوده است.
تبیین دیدگاه فارابی و بوعلی
مسئلۀ دیگری که جای تأمل دارد اینست که چرا فيلسوفان برجسته و شاخصی مانند فارابی و بوعلی به بازي و سرگرمی پرداخته‌اند؟ یک تبیین اینست که هدف اساسی فلسفه در مقام آرمان اینست که به شناخت حقایق امور و معارف گوناگون نایل شود.2 از سوي ديگر، معارف از نظر فارابی در کتاب البرهان، شامل تصور و تصديق است (فارابي، بي‌تا/الف: 266). فلسفه در حوزة تصدیق به کمتر از برهان راضي نيست؛ البته شیوه‌های جدلی نيز از کارکردهای آموزشی و تمرینی و مانند آن برخوردار است. در حوزة تصور هم شناخت ذات اشیاء و رسیدن به حدِّ تام مدنظر فلاسفه‌يی چون ارسطو، فارابی و ابنسينا بوده است. البته نقدهای سنگینی بر کارآمدی و امکان رسیدن به حدّ تام وارد شده است، مثل انتقادات شاگردان ابنسينا که خود وی آنها را در رساله حدود آورده است (ابنسينا، 1400: 86ـ77) يا نقدهاي شیخ اشراق بر نظام تعریف مشائی که در حکمةالاشراق آمده است (سهروردي، 1380: 21ـ20). اما بهر حال، فلسفه سعي میکند با برهان و حدّ تام به حقایق امور و اشیاء نايل گردد.3
از سوي ديگر، ميتوان معقولات را با روش تخييل و محاکات بتصویر كشيد. خواجه طوسی در اساس الاقتباس جایگاه برخی شعرا را اينگونه مطرح ميكند: «از جهت قدرت، بعضی قدماء شعرا بر تصرف تام در نفوس عوام، ایشان شعرا را با انبیا در سلک مشابهت می‌آورده‌اند و در این روزگار نیز اشعار نیک از خطب در بعضی منافع مؤثرتر است» (طوسی، 1376: 590). علت این جایگاه ویژه، به ارتباط قوة خيال و معقولات باز ميگردد. فارابی معتقد است فرشتة وحی همة معقولات را به قوة ناطقة پیامبر و سپس به قوای خیالی وی افاضه میکند. جمهور بعلت قصور قابلی یا از روی عادت یا تنبلی، قادر به دریافت معقولات و سعادت عقلانی نیستند. بنابرین پیامبر که خود به همة حقایق عقلی اشراف دارد، برای هدایت و نجات مردم، محاکیات و مثالهای حقیقت و سعادت معقول را به خیال مردم می‌افکند. آنان كه در اين راه گام ميگذارند، ميتوانند جامة خیال بر تن معقولات بپوشانند و مخاطب را بر نردبان خیال خویش، بالا برند و به حيات معقول نزديك كنند.
بطور خلاصه، آرمان و آمال اساسی انسان ادراک معقول است و راهی بجز محاکات برای رسیدن به این آرمان ـ دست‌کم در عمل ـ وجود ندارد. دربارۀ ارتباط محاکات و بازی نیز در سطور پیشین توضیح دادیم.
کاربرد انواع بازي در آموزش دروس رشته فلسفه اسلامی
پس از آنکه بتفصیل مبنای فلسفی بازی و سرگرمی و محاکات و مقوله‌های مرتبط را بیان کردیم، برآنیم که کاربرد بازیها را در آموزش رشته فلسفة اسلامی و دروس متنوعی همچون عرفان اسلامی، فلسفة اسلامی و منطق تشریح کنیم. نگارنده مانند سایر اساتید و معلمان جهان، حسب ضرورت ایام شیوع کوید 19، آموزش مجازی را در همۀ دروس تدریس خود اعمال کرده است. آموزش مجازي در مؤسسات آموزشی مختلف در بسترهای مجازی متنوعی صورت میگيرد، طبعاً نگارنده نیز از سامانه آموزش مجازی محل کار خود، دانشگاه تهران، براي برگزاري كلاسهاي مختلف استفاده ميكند.
بنظر میرسد از نگاه بسیاری از معلمان و دانش‌پذیران، جهات گوناگون تعلیم و تعلم مجازي در مقایسه با تعلیم و تعلم سنتی حضوري، خسته‌کننده و چالش‌برانگیز است. اما باید به ابعاد دیگر آموزش مجازی نیز توجه داشت. بعنوان نمونه، يك وجه دوست داشتنی و شگفت‌آور در سامانة ایلرن دانشگاه تهران4 وجود دارد كه نمیتوان آن را در آموزش حضوري بدست آورد. این مزيت بينظير سامانه آموزش مجازي یادشده، دست‌كم از دید نگارنده و مطابق با تجربة سه نیمسال کرونایی گذشته، اينست كه استاد ميتواند از يك سو تمام مواد آموزشي خود را در قالب بازيهاي متنوعي اجرا كند و از سوي ديگر، تكليفي كه از دانشجو ميخواهد، امتحاناتي كه از وي گرفته ميشود، مشاركتي كه ميخواهد در او ايجاد كند و... بوسيلة بازيها انجام دهد. امتیازاتی که دانشجویان از انجام بازیها بدست می‌آورند، مستقیماً از طریق همان سامانه در دفترچه نمرة آنها وارد میشود و بتدریج در طول ترم تحصیلی افزایش پیدا میکند و در هر لحظه هر دانشجو میتواند جمع کل امتیازاتش را ببیند. بعلاوه، دانشجویان میتوانند رتبۀ خود را در کلاس و نسبت به سایر همکلاسیها مشاهده کنند. تنظیم این قابلیتها در دست استاد است. ولی نگارنده تنظیمات یادشده و قابل مشاهده برای دانشجویان را ترجیح میدهد، يعني دانشجويان بشكل كاملاً شفاف از نمره‌يي كه ميگيرند و رتبه‌يي كه در كلاس دارند آگاه میشوند و بدین ترتیب انگیزة رقابت و افزایش نمره و امتیاز پیدا میکنند. البته علاوه بر بازیها، ابزارهای انگیزشی دیگری هم در سامانة آموزش مجازي دانشگاه موجود است که در اینجا به آن نميپردازيم؛ ازجمله امکان ساختن نشان افتخار و مدالهای متنوع كه این بنوبۀ خود، تفنن و لذت و سرگرمي آموزش را بیش از پیش تقویت میکند.
چالشها و دستاوردهای بازي و بازی‌سازی آموزشی
باید به چالشهای بازی و بازی‌سازی در سامانه آموزشی ایلرن و مودل هم اشاره کرد. شاید مهمترین این چالشها اینست که این سبک وقت قابل توجهی از معلم و استاد را به خود اختصاص میدهد که شاید از نظر برخی معلمان چالش بشمار آید. همچنین استاد بايد مهارت کافی در امر بازی و بازي‌سازي در سامانه را داشته باشد یا بدست آورد. نگارنده چنین وقت وسیعی را برای فراگیری در دوره‌های آموزشی دانشگاه اختصاص داده و پس از آن وقت بیشتری را به اجرای آموخته‌های خود، یعنی ایجاد بازیهای متنوع برای هر درس، صرف نموده است و در امر بازی‌سازی تا جایی پیش رفته که برای حل مشکلات و یافتن پاسخ پرسشهای خود بناچار به جستجوی مستقیم در سامانه‌های پشتیبانی مودل متوسل شده است. البته باید توجه داشت که پس از آنکه با سامانه آموزش مجازی آشنا شدید و کار کردن با آن را یاد گرفتید، آنگاه ملاحظه خواهید کرد كه امکانات مختلف سامانه برای شما به اندازه چند دستيار کارهایتان را انجام ميدهد و نگرانی شما از بیدقتی دستیاران نیز برطرف میشود.
علاوه بر این، سبک بازی دستاوردها و ثمراتی دارد که بغایت ارزشمند و خرسند کننده است، زیرا هر معلمی وقتی خوشحالی و تفریح دانشجویان خود را ميبيند، خستگی را فراموش میکند؛ یعنی تقویت روحیه نشاط در دانشجویان، بویژه با توجه به شرایط کرونایی، خود نیز دستاوردی برجسته بشمار می‌آید.
از شور و نشاط و تفریح لحظه‌یی دانشجویان که بگذریم، به آثار عمیق و ماندگار بازیها ميرسيم. یکی از این دستاوردها، عمق يادگيري دانشجو و ماندگاری مطالب در حافظه اوست. دستاورد دیگر مشاركت بینظیر دانشجويان در بازیها یعنی در واقع انجام فعالیتهای درسی است که در كلاسهاي حضوري هرگز به اين اندازه نبوده است. حتی دانشجویانی که به کلاسهای حضوری رغبتی نشان نمیدادند، نميتوانند از اين بازیها چشمپوشي كنند! همچنین علاقه به بازی باعث شده دانشجویان انگیزه‌يي قویتر برای آشنایی با سامانة آموزش مجازی و تسلط به فناوری آن داشته باشند.
پس بطور خلاصه میتوان گفت كاربرد بازي در آموزش دانشجويان رشتۀ فلسفۀ اسلامی در پنج جهت تجربه شده است: 1) ایجاد روحیه نشاط و خرسندی، 2) يادگيري باثبات و ماندگار، 3) ایجاد انگیزه یادگیری قوی و رقابت و مشاركت فعال در کلاس، 4) رصد و نمره‌دهی شفاف و پیوسته در سراسر ترم، 5) ایجاد رغبت بیشتر برای آشنایی با تکنولوژی سامانه آموزش مجازی.
نمونه‌هایی از بازيهای دانشجویان رشتۀ فلسفة اسلامی
قبل از پرداختن به نمونه‌های بازی، بهتر است بدانیم که برای بازی‌سازی در مودل نیاز به سه منبع تغذیه بازی دارید: بانک سؤال، واژه‌نامه‌ها و آزمونها. یعنی استاد پيش از ساخت بازی باید منابعی غنی شامل این سه مورد ایجاد کند، در غیر اینصورت در حین بازی‌سازی ناچار به ابداع منابع مورد نیاز خود خواهد شد.
بازی میلیونر: تصویر اولی که در زیر مشاهده میشود، نمایانگر یکی از بازيهايي است كه براي درس عرفان نظری 3 ساخته شده است. اسم درس و تاریخ آن نیز در تصویر مشاهده میشود. این بازی، میلیونر نام دارد. در بازی میلیونر، اولین اشتباه، آخرین اشتباه است! اگر شما پاسخ سؤال قابل ملاحظه در تصویر (حکمت متجلی در حضرت هود کدام است؟) را اشتباه انتخاب کنید و علامت بزنید، سؤال بعدی برایتان نمایش داده نمیشود و بازی پایان می‌یابد. اما اگر پاسخ درست را علامت بزنید، هم امتیازش را میگیرید و هم میتوانید فرایند بازی را ادامه دهید. در اینجا برای رعایت اختصار، از بیان همۀ جزئیات بازی خودداری میکنیم.
بازی جدول: تصویر دوم مربوط به بازی جدول است که برای درس عرفان نظری 1 ساخته شده است. در این بازی، منبع تغذیه واژه‌نامه‌یی است که درون آن اصطلاحات عرفان را قرار داده‌ایم. واژه‌نامه‌ها در دسترس دانشجو قرار دارند و او میتواند با یاد گرفتن اصطلاحات، جدول را پر کند و امتیازات آن را بدست آورد. نگارنده در این بازی، معادلهای انگلیسی این اصطلاحات را نیز در واژه‌نامه آورده است. بازی جدول از بازیهایی است که تقریباً همه با آن مأنوس هستند یا دست‌کم با آن آشنایی دارند. در عین حال، انجام بازیها را به دانشجویان در ساعت کلاس آموزش میدهیم؛ مثلاً در بازی جدول مودل، شما باید روی یک ستون یا ردیف دلخواه کلیک کنید تا پرسش مربوط به آن برایتان ظاهر شود.
بازی تصویر پنهان: این بازی نیز بازی جذاب و سرگرم کننده‌يی است. با پاسخ دادن به هر پرسش، در صورتی که پاسختان صحیح باشد، یکی از قطعات تصویر برایتان آشکار میشود. جالب است که استاد میتواند هر تصویری را که مناسب میداند برای این بازی انتخاب کند و تصویر پیش‌فرضی در سامانه برای این بازی وجود ندارد.
بازی کرپتکس: بازی کرپتکس در دو تصویر بعدی، برای درس منطق درست شده است. این بازی هرچند ظاهراً شبیه جدول است، ولی با جدول فرق دارد و آن اینست که از ابتدا جدولی پر از حروف الفبا در مقابل شما قرار میگیرد و پاسخ همۀ سؤالات درون این جدول وجود دارد؛ هنگامی که شما جواب درست را تایپ میکنید، همان حروف و پاسخ درست در جدول به رنگ قرمز درمی‌آیند.
بازی هنگمن: این بازی نیز همانند بازی پیشین، برای درس منطق ایجاد شده است. در اینجا شما پاسخ درست را حدس میزنید و روی حروف آن واژة کلیک میکنید. آنگاه حرف در جای خود روی خطوط تیره آشکار میشود. لازم نیست بترتیب حروف الفبای یک واژه را انتخاب و کلیک کنید بلکه میتوانید از حرف وسط یا آخر شروع کنید، هر حرفی که به ذهنتان میرسد!
بازیهای دیگری نیز در سامانة مودل وجود دارد که علاقمندان میتوانند آنها را از سامانة اصلی بیابند و بیاموزند. بنظر میرسد اشاره به همین چند نمونه برای نشان دادن فضای کلی کفایت میکند. فقط باید توجه کنید که شما برای هر درسی میتوانید از هرکدام از بازیها که دوست دارید استفاده کنید. انتخاب بازی به صلاحدید خودتان بستگي دارد. نگارنده در هر درسی از همۀ بازیهای مودل بهره برده است.
[1] تاريخ دريافت: 20/1/1400 تاريخ پذيرش: 20/5/1400
* دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ايران؛ nadia.maftouni@ut.ac.ir
تصويري از بازي ميليونر براي درس عرفان نظري 3، مقطع كارشناسي
تصويري از بازي جدول براي درس عرفان نظري 1، مقطع كارشناسي
تصويري از بازي تصوير پنهان:
دو تصوير از بازي كرپتكس كه نوع خاصي از جدول است و براي درس منطق استفاده شده است:
تصوير بازي هنگمن که آن را برای درس منطق ساخته‌ایم:
جمعبندي و نتیجه‌گيري
اندیشمندان و فیلسوفان مسلمان به بازي، سرگرمي، محاكات بمثابه یک ابزار و نردبان برای شناخت حقیقت و نیل به سعادت نگریسته‌اند. كساني كه در تلاش فلسفي و سعي و كوشش جدي بسر ميبرند، بيش از ديگران به استراحت و بازي نياز دارند تا نيرو بگيرند و به سعي براي حيات معقول ادامه دهند؛ يعني در راه رسیدن به این خوشبختی عقلي، بازي و سرگرمی جایز است و حتي ضرورت پيدا ميكند. بر اساس چنين فلسفه‌يي براي بازي، ميتوان بازي را در آموزش فلسفه بكار گرفت. تدريس نگارنده در بسیاری از دروس دانشگاه مجازي براي دانشجويان فلسفه و ساير رشته‌هاي الهيات، بازي‌محور بوده و از بازي براي آموزش، ايجاد نشاط و روحیة بالا، تقویت انگیزة درس خواندن و مشاركت فعال در کلاس، ارزيابي و نمره‌دهي مستمر و شفاف بهره برده است. دانشجویان نیز از یکسو انگیزة رقابت و از سوي دیگر بعلت علاقه به بازی و سرگرمی، بحدی بازیها را تکرار میکنند که دروس را در ترمهای بعدی کاملاً بخاطر دارند و جزئیاتی را که معمولاً فراموش میشود، از یاد نمیبرند. بعلاوه، یکی دیگر از دستاوردهای بازی‌سازی دروس آنست که برخی دانشجویانی که در کلاسهای حضوری و شیوۀ سنتی در رتبه‌های پایین قرار داشته‌اند، در این شیوه به رتبه‌های میانی و حتی برتر ارتقا یافته‌اند. همچنین علاقه به بازی باعث میشود دانشجویان انگیزه‌يي قویتری برای آشنایی با سامانه آموزش مجازی و تسلط به فناوری آن داشته باشند.
پي‌نوشتها
[1] . معنای مرتبط با صورت حسی نزد ابن‌سینا معنای وهمی خوانده شده است (ابن‌سینا، 1375: 2/ 346ـ324؛ همو، 1404ب: 53 ـ51؛ همو، 1364: 346 ـ 344؛ همو، 1359: 278ـ 277؛ همو، 1363: 103 ـ 102؛ همو، 1404الف: 23؛ همو، 1331: 33ـ 30. مفتونی، 1393ب: 59).
[2] . براي درك مسئلة ناسازی فلسفه در مقام تعریف با مقام واقع بنگريد به مفتونی، 1393الف: 202ـ179.
[3] . برای تفصیل سخن دربارة ارتباط دین، هنر و فلسفه بنگريد به مفتونی، 1393ب: ۹9ـ۹4.
[4] . اين سامانه همان سامانة جهاني مودل است كه دانشگاه تهران هم آن را براي آموزش انتخاب كرده است.
منابع
ابنسينا (1315) رساله در روانشناسی، مقدمه و حواشی و تصحیح محمود شهابی، تهران: کتابخانه خیام.
ــــــــ (1331) رسالۀ نفس، تصحيح موسي عميد، تهران: انجمن آثار ملي.
ــــــــ (1331) طبیعیات دانشنامه علایی، مقدمه و حواشی و تصحیح محمد مشکوة، تهران: انجمن آثار ملی.
ــــــــ (1359) عیون الحکمة، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: دارالقلم.
ــــــــ (1363) المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نوراني، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامي دانشگاه مك‌گيل.
ــــــــ (1364) النجاة، تحقيق محمدتقي دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــ (1375) الاشارات و التنبیهات، بهمراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: نشر البلاغه.
ــــــــ (1396) المختصر الاوسط فی المنطق، مقدمه و تصحیح سیدمحمود یوسف ثانی، تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفه.
ــــــــ (1400) رسائل، تحقيق محسن بيدارفر، قم: بیدار.
ــــــــ (1404ق/ الف) التعليقات، تحقيق عبدالرحمن بدوي، قم: مكتبه الاعلام الاسلامي.
ــــــــ (1404ق/ ب) الشفاء، الطبيعيات، مقدمه ابراهيم مدكور، قم: كتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي.
ــــــــ (1405ق) جوامع علم الموسيقی، تحقيق زكريا يوسف، قم: كتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي.
ــــــــ (1428ق) الشفاء، ج4، مقدمه و تحقیق ابراهیم مدکور، قم: ذوی القربی.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج2، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1376) اساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــ (1388) منطق التجرید، در الجوهر النضید، تصحيح محسن بيدارفر، قم: بيدار.
فارابی، ابونصر محمدبن محمد (2003م) آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، مقدمه و تعلیقات علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
ــــــــ (بی‌تا/ الف) المنطقیات، ج1، تحقیق و مقدمه محمدتقی دانش‌پژوه، قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی.
ــــــــ (بی‌تا/ ب) موسیقی کبیر، تحقیق و شرح غطاس عبدالملک خشبه، قاهره: دارالکاتب العربی للطباعة و النشر.
متی بن یونس، ابوبشر (1967م) کتاب ارسطوطالیس فی فن الشعر، مقدمه زکی نجیب محمود، ترجمه و تحقیق شکری محمد عیاد، قاهره: دارالکاتب العربی للطباعة و النشر.
مفتونی، نادیا (1393الف) پژوهشی در فلسفه علم دانشمندان مسلمان، تهران: سروش.
ــــــــ (۱۳۹۳ب) فارابی و فلسفه هنر دینی، تهران: سروش.